Geen paniek. Het is geen chaos, het is chaordisch.

Een politieke wantoestand, de situatie nadat er een bom is afgegaan, een ruzie op het schoolplein, een onverwachte situatie in een bouwproject: we noemen het allemaal chaos. Zelfs de bestuurscrisis bij NEC na degradatie heet in de krant een chaos. Maar dat is helemaal geen chaos. Dat is chaordisch!

We associëren chaos met paniek, angst, een warboel, ongestructureerd, vervelend en ongewenst. En we hebben (dus) de neiging om de situatie snel op te lossen, de kop in te slaan, en te structureren. Maar is dat wel slim? Want is dat wat helpt bij chaos? En ís het wel chaos? Zo niet, hoe zou het dan moeten heten? En waarom is het belangrijk om er de juiste naam aan te geven?

Als een IKEA-kast gecompliceerd is (want alle onderdelen, relaties en volgordelijkheid is bekend), en een olifant complex (want heel veel onderdelen, connecties en causale verbanden zijn ons onbekend), wat is dan chaos en wat is dan chaordisch? In een vorig artikel heb ik de eerste twee begrippen verhelderd. Nu is het tijd voor de laatste twee.

Chaos associëren we veelal met vervelend, lastig, ongewenst. We zien het als een zo snel mogelijk te ordenen situatie. Et voilà, het eerste misverstand over chaordisch is daar. Chaordisch gaat NIET over orde in de chaos brengen, maar over orde in de chaos zien. Je hoeft dus niets te doen, maar enkel ander te kijken, waardoor chaos fijn, prettig en gewenst wordt. Hoe dan? Daarvoor leg ik eerst uit wat chaos eigenlijk is.

Je hebt een plan. Je voert dat uit. En dan ineens gebeurt er ‘iets’ dat je plan verstoort. Dat ‘iets’ is geen risico (want die had je met een beetje risicoanalyse van te voren kunnen bedenken en inschatten). Dat ‘iets’ is een gebeurtenis die ergens verband houdt met alles wat er nog meer gaande is. Alleen zie je het verband niet, of is het niet bekend. Of misschien is de oorzaak-gevolg-relatie niet herkenbaar. Door de complexiteit van je project (veel onbekende entiteiten, relaties en volgordelijkheden) lijkt dat 'iets' onverwacht. Daardoor ervaar je de situatie als een warboel met paniek. Dat komt omdat je blijft zoeken naar bekendheden, lineaire verbanden en voorspellingen. Je blijft kijken door de traditionele bril. De bril die je opzet als je een IKEA-kast in elkaar zet.

 

Chaos vraagt om de bril van de olifant. Als je die opzet zie je weldegelijk orde in de chaos. Orde die van een ander soort is dan 24 uur in een dag, eerst A dan B, en van grof naar fijn. Maar orde die gaat over dat wat een complex systeem samenhoudt. Orde in de chaos zien. Zien, niet brengen. Chaordisch. Chaordisch is een samentrekking van chaos en orde. Niet het streven naar, of zoeken van orde in de chaos, maar het zíen van orde in de chaos. We veranderen dus niets aan de complexiteit op zich, maar kijken door een andere bril: de bril van de chaostheorie. Al kijkend door die bril zien we ordes van een heel ander soort dan dat we kennen van de lineaire logica. Het zijn ordes uit de chaostheorie, die in natuurlijke omgevingen (dieren- en plantenrijk, maar ook bij kinderen en in informele sociale systemen zoals een voetbalclub of familie) heel vertrouwd zijn, maar die we, zodra het om ‘managen’ gaat, niet meer (willen) zien.

Complexe projecten bezien door de lens van de chaostheorie hebben vijf herkenbare ordes (universele basispatronen): cccce. Om te beginnen heeft elk project een clubgevoel; een bewustzijn, een mind, een sense die het project geurt en kleurt. Het is de ziel van het project. Het ene project is een echt taai, traag, stroperig project terwijl het andere een vrolijk, luchtig, relaxed project is. Het zegt niets over het eindresultaat of over de kwaliteit, maar alles over de sfeer of cultuur van het project (bedenk maar waarom je fan bent van Ajax, en niet van Feijenoord). Dat bewustzijn is er altijd, en kun je gebruiken om je project tot een succes te maken. Een tweede orde in chaordische projecten is die van de connecties: elk project heeft tal van bekende en onbekende verbindingen zowel binnen als buiten het project die tezamen een geheel vormen (bij elkaar gehouden door het clubgevoel). Het project als geheel staat weer in verbinding met andere projecten of systemen. Al weten we niet precies hoe al die verbindingen verlopen –nog even los van dat elke verbinding volop in beweging is-, we weten wel dát alles met elkaar verbonden is. Daardoor is de derde orde altijd aanwezig: de orde van de (multi-) causaliteit. Door al die (on)bekende verbindingen zijn er veel meer oorzaak-gevolg-mogelijkheden dan alleen de lineaire ‘van A naar B’- logica. Vanwege de verbondenheid kan een kleine verandering (die ogenschijnlijk niets met jouw project te maken heeft) grote gevolgen hebben voor jouw project. Maar omdat we lang niet alle relaties tussen entiteiten (projecten, mensen, ontwikkelingen, wetgeving, etc) kennen, kunnen we niet voorspellen wat er gaat gebeuren. Dat er iets gaat veranderen moge duidelijk zijn in zo’n dynamisch geheel. Daardoor vallen gaandeweg een project zaken af: delen van een project, mensen, aandachtsgebieden, ideeën. In dezelfde snelheid komen er zaken bij: mensen die graag willen meewerken, nieuwe ideeën, een uitbreiding van de vraag. Dat is de vierde orde: de orde van creatie en verval. Laat het maar gebeuren; het regelt zich vanzelf. Wees bewust van wat gebeurt, maar stuur het niet. Wat zo kan ontstaan is de vijfde orde: de orde van de emergentie. Daar waar mensen samenwerken worden dingen mogelijk die niet gebeuren als iedereen los van elkaar zijn taak uitvoert. Een (project-) organisatie krijgt zo een emergente eigenschap: een eigenschap die enkel kan ontstaan omdat we samenwerken.

Deze vijf ordes -connecties, causaliteiten, creatie & verval, emergentie en het clubgevoel als belangrijkste- zijn de houvast in de dynamiek en complexiteit van je project. Voor een club met een sterk clubgevoel is geen chaos te groot. Zelfs niet de chaos die ontstaat als je degradeert. Want met een sterk clubgevoel word je eerder volwassen (maar daarover een volgende keer meer). Het komt goed, NEC, het komt vanzelf goed.

Kom met uw praktijkervaringen op het terrein van managen en organiseren

Deel uw kennis, schrijf 3 columns of artikelen en ontvang een gratis pro-abonnement (twv €200)

Word een pro!

SCHRIJF MEE >>

Philip
Dit is een mogelijk beschrijving van een complex proces, maar wat is de meerwaarde van dit model? Dat is niet helemaal duidelijk uit het artikel. Het lijkt meer een modelbeschrijving zonder koppeling aan de praktijk of een uitleg wat de meerwaarde is van dit model.
Gerben Ferwerda
Beste Nicole, geef eens een praktijkvoorbeeld, waarin je jouw vijf ordes toepast en illustreert, en waarin er orde kwam voor degene die er eerst een chaos in zag?
Erik van Agtmaal
Lid sinds 2019
Dit lijkt mij ook eerder een beschrijving van complexe interacties waarbij de oorzaak - gevolg relaties enkel retrospectief kenbaar zijn en waar orde spontaan tot stand kan komen uit de interactie van de actoren. De grens tussen complex en chaos (niet kenbare oorzaak- gevolg relate) is geen duidelijke lijn maar het zijn wel twee afzonderlijke domeinen met eigen kenmerken en besluitvormingsregels. In de Collaboration Performance Improvement Design & Management benadering worden de kenmerken van verschillende types van samenwerking, waaronder de dynamisch interactieve (complexe) samenwerking, helder gemaakt en wordt het vermogen van een organisatie, leidinggevenden en medewerkers verhoogt om afhankelijk van de context te kunnen switchen tussen de verschillende types. Dit vermogen bepaalt de effectiviteit, efficiëntie en wendbaarheid van een organisatie.
Gerben Ferwerda
Beste Nicole, ik heb geen antwoord gekregen op mijn vraag om een verhelderend voorbeeld. Na nog een keer het verhaal gelezen te hebben, en ook je vorige artikel, blijf ik het nogal warrig vinden. Ik denk dat je net zelf een boek over een "chaostheorie" hebt gelezen en ons nu tracteert op de associaties die je daarbij kreeg. Er heerst al tien jaar een chaosrage, en er is een bibliotheek vol boeken over geschreven. Natuurlijk zijn de meeste managers het eens met de stelling dat projecten vaak chaotisch verlopen, dat lijkt me een open deur. Maar gaan jouw artikelen wel over projecten? Verwijzen de termen NEC AJAX en Feijenoord naar projecten? Ik lees je verhaal als de ervaring van iemand die ineens in een nieuwe wereld wordt geparachuteerd, en die nogal ongeremd haar gevoel probeert te verwoorden. De term chaordisch wordt bijvoorbeeld niet voldoende toegelicht of onderscheiden van de andere termen die worden genoemd. Als je geen aanvulling of verdieping geeft denk ik niet dat iemand hier iets aan heeft.
Nicoline Mulder
De chaostheorie is, zeker voor (project-)managers die denken en werken vanuit een traditionele kijk op managen, erg abstract. Het is dan ook niet vreemd dat je na het lezen van één of twee A4tjes hierover in een soort van chaos-toestand verkeerd, en een voorbeeld vraagt. Als ik dat meteen geef, los ik direct de chaos op. Daarmee ga ik echter recht tegen de grondbeginselen van de chaostheorie in en blijf jij (het systeem in chaos) steken op het huidige niveau van volwassenheid.
De chaostheorie zegt juist NIET in te grijpen in een chaos maar het de tijd te geven zichzelf op te lossen. Zo kun je wél groeien in ontwikkeling.
Dat 'zichzelf oplossen' kan door bijvoorbeeld meer inzicht te verkrijgen in de onderliggend theorie. Zoals je zegt: er zijn boekenkasten vol over geschreven. Lees bijvoorbeeld een wetenschappelijk onderzoek naar chaostheorie en complexe projecten, een beschrijving van een aanpak voor complexe projecten gebaseerd op de chaostheorie, een compleet uitgewerkt voorbeeld van een complex project bezien vanuit de chaostheorie in verhaalvorm, een ander uitgewerkt voorbeeld bij de bouw van een brug, of een boek vol werkvormen voor houvast om zodoende de chaos los te kunnen laten (even goochelen op "Nicoline Mulder").
En voor wat betreft NEC (maar ook AJAX en Feijenoord): zij hadden weldegelijk een project te klaren: doel, middelen en tijdplan lagen vast. Maar misschien moet je een Nijmeegse voetbalfan zijn om de urgentie van dat project te voelen.
Gerben Ferwerda
Beste Nicole, ik verkeer niet in een chaostoestand hoor. Ik ben wel blij dat je hebt geantwoord. "De chaostheorie" bestaat trouwens niet, er zijn er vele. Welke bedoel je? Wat je eigenlijk zegt in de eerste alinea van je antwoord is, dat een chaos (of iets dat door iemand als een chaos is benoemd) per definitie zo ingewikkeld is dat je moet afwachten, en het de kans geven zichzelf op te lossen. Dat zei mijn oude vader ook altijd. "Jongen"zei hij "maak je niet zo druk, de tijd lost alles op". Is dat je boodschap? En wat stellen die vijf ordes dan voor, die me vrij willekeurig voorkomen? Ik lees het zo, clubgevoel daar bedoel je de cultuur mee waarbinnen een project en de optredende chaos daarbij, optreedt. Dat is evident, dat soms een chaos wordt bepaald door hetgeen mensen juist niet verwachten. Maar wel een heel lastige, want de verklaringen en oplossingen die worden bedacht bevinden zich dan ook allemaal binnen die cultuur en lossen vaak niks op, zoek dus iemand van buiten bijvoorbeeld (kijk naar vastgelopen commerciële organisaties die op last van toezichthouders gaan reorganiseren). Dan de orde van connecties, ook nogal vaag en ook evident. Hangt sterk samen met de inhoud van het project. Belangrijk is om belangrijke en beslissende connecties op te sporen en die naar voren te halen bij het zoeken naar een weg uit de chaos. Als je zoals jij misschien suggereert alle mogelijke connecties in het oog wilt houden word je gek. Die derde orde, causaliteit, is net zo iets als de tweede, het gaat erom om de belangrijke verbindingen en verbanden te identificeren, soms al in je projectopzet. Het gaat altijd anders en er gaan altijd zaken fout en er komen altijd nieuwe dingen bij. Als een projectmanager daar niet voor open staat is dat het grote probleem. Dat heeft heel weinig met het nogal deftige label chaostheorie te maken. Creatie en verval? Ja dat gebeurt. Oplossingen worden omarmd en ook weggeveegd. Nogmaals, die dynamiek is noodzakelijk, anders is het inderdaad: Eerst A dan B en dan het resultaat C. Zo gaat het nooit. Met emergentie bedoel je: teamgevoel? Samen kan je meer dan alleen? Ik geloof het best. Dat geldt ook voor de dingen die niet binnen een project, maar in de lopende werkzaamheden voorkomen. Ik vind de vijf ordes op zichzelf niet zo expliciet iets met chaostheorie te maken hebben. Over Nec Ajax en Feijenoord: als je naar het einde van het seizoen gaat dan heb je een doel. Je kan dat met enige moeite een project noemen, maar waar is dan de grens tussen projecten en de reguliere activiteiten van een organisatie? Ik vind het wat vaag. Maar bedankt voor je antwoord.